Proms: Cinematic Soundtracks

Muziek voorbij de film
 

Dit najaar treedt Tarmo Peltokoski, jong (uit 2000!) en getalenteerd als hij is, aan als onze vaste gastdirigent. Hij doet dat met twee concertprogramma’s waarin filmmuziek een grote rol speelt. Zoals een suite voor Vertigo en muziek van Williams uit Star Wars. Zijn fascinatie voor film biedt stof voor vurige ontboezemingen.

'Ik heb altijd maar één doel voor ogen gehad’, zegt Tarmo Peltokoski. ‘Musicus worden. Maar anders? Anders zou ik films willen maken.’ Een roeping en een bijna-roeping. Ze omarmen elkaar in het programma dat de jonge Fin in petto heeft voor zijn eerste optreden (15 september) in zijn nieuwe rol van vaste gastdirigent van het Rotterdams Philharmonisch Orkest. Dat behelst muziek uit Star Wars van John Williams en uit Vertigo van Bernard Herrmann, Alfred Hitchcocks lijfcomponist. Plus concertmuziek van Erich Wolfgang Korngold, een van de grondleggers van de orkestrale filmmuziektraditie van Hollywood. Thema’s uit zijn soundtracks verstopte hij als paaseieren in een magistraal Vioolconcert. In een volgend programma met Herrmann en Korngold (17 september) mag ook Richard Wagner niet ontbreken, de beste filmcomponist die Hollywood nooit heeft gehad. Hoewel – dáár maakt Tarmo Peltokoski graag een kanttekening bij: ‘Als Wagner een halve eeuw later had geleefd, dan zou hij niet alleen gecomponeerd hebben voor film. Hij zou ook de scenario’s hebben geschreven en zeer zeker de zaak hebben geregisseerd.’

Kwam voor Wagner de film te laat, bij de Wagnerbewonderaar John Williams is dat een ander verhaal. Williams, componist van soundtracks bij Jaws, Indiana Jones, Superman, JFK en nog zo’n veertig andere grote klassiekers, schiep tussen 1977 en 2019 orkestmuziek bij alle negen films die tezamen het Star Wars-epos vormen. Achttien uur soundtrack maar liefst, een Melkweg in muziek die de kaders van een concertprogramma ver overstijgt.
Maar ook uit een ‘Star Wars-suite’ van minder dan een uur treden Darth Vader, Luke Skywalker, prinses Leia en het mannetje Yoda (de wijze met die puntige oren) onmiddellijk naar voren, met dreiging, actie, tederheid en de snelheid van het licht. ‘Wie muziek uit Star Wars hoort, zal aan niets anders kunnen denken’, zegt Peltokoski. ‘Zou er iemand bestaan die Star Wars niet gezien heeft?’

Peltokoski is sinds zijn elfde in de ban van Wagners Der Ring des Nibelungen en verkende al op z’n vijftiende (welgeteld acht jaar geleden) ook andere mogelijkheden van de combinatie muziek, verhaal en beeld. ‘Ik begon arrangementen te maken voor piano-zeshandig. Van James Bond, van The Godfather. Van alles en nog wat. Ik speelde het met vriendjes. Met z’n drieën aan één piano. Schindler’s List, The Good, the Bad and the Ugly.’

Waren dat ook jouw favoriete films?
‘Hmm… De grootste filmmakers vond ik Andrei Tarkovski en Ingmar Bergman. Nog steeds, eigenlijk.’

Voor iemand van vijftien lijkt Star Wars meer voor de hand te liggen.
‘Dat kwam eerst! Voor elfjarigen is Star Wars een religie. Ik had lichtsabels. Geweldig speelgoed!’

Lag hier een parallel met Wagner?
‘Natuurlijk. Het magische zwaard!’

A long time ago, in a galaxy far away…
‘Ik weet niet of George Lucas, de bedenker van Star Wars, vertrouwd was met Der Ring des Nibelungen, maar je herkent Wagner voortdurend.’

Mensen ontmoeten aliens; er heerst een mystieke kracht, ‘the Force’; vliegende creaturen tarten de wetten der natuur...
‘Inderdaad!’

Slaven zwoegen…
‘De dwergen van Wagners Alberich! Hoe dan ook, Wagner of geen Wagner, als iemand bij Star Wars verstand had van Wagner, dan was het de maker van de muziek, John Williams.’

Wat voegt muziek toe aan een film?
‘Het voegt zijn ding al toe voordat je erover nadenkt. Neem The Lord of the Rings – naar het boek van Tolkien. Ik heb meer met het boek dan met de film. Maar ik waardeer Howard Shore’s filmpartituur. Zonder die muziek zou de film geen effect hebben.’

Wat is het geheim van goede filmmuziek?
‘Tja, er is geweldige filmmuziek gemaakt, en nog veel meer slechte filmmuziek. Maar wat is slecht en wat is goed? The Godfather, muziek van Nino Rota: geweldig. Ennio Morricone: fantastisch. Je hebt ook een Hans Zimmer (Gladiator, Pirates of the Caribbean), die we eerder een soort geluidengenie kunnen noemen. Hij heeft klanken bedacht, vreemde geluiden soms, die absoluut briljant zijn. Je hoort ze nu terug in zowat elke Hollywoodtrailer.’

De cineast Stanley Kubrick koos graag sterke concertmuziek die al bestond, en dat werd dan filmmuziek.
‘En dan Tarkovski, die deed het soms helemaal zónder. In The Mirror uit 1975, waarschijnlijk zijn grootste meesterwerk, zit haast geen geluid. Alleen maar de wind die blaast. En dan wat orgelmuziek... Bach. Zo vreemd, zo prachtig.’

Dient goede filmmuziek het beeld? Of is het andersom, en is het pas goed als de muziek ook op zichzelf kan staan?
‘Het werk van Bernard Herrmann kan absoluut op zichzelf staan. Zijn muziek bij Vertigo is 65 jaar oud en het is nog steeds een van de beste scores aller tijden. Alleen al die intrigerende ‘Prelude’. En de nachtmerrie-muziek. De ‘Scène d’amour’ kunnen we betitelen als Bernard Herrmanns Tristan.’

In de film zie je een gewone dorpskerk, een baai, een hotelkamer. En dan is er de muziek die je steeds optilt naar een andere wereld – waar je ook weer uit kan tuimelen.
‘In de muziek van Herrmann zitten veel Wagneriaanse echo’s. Nog los van de associaties met zoiets Wagneriaans als ‘verboden liefde’. Vertigo is een van mijn favoriete films. Ik zou er elke dag naar kunnen kijken.’

Herrmann zei: voor filmmuziek bestaan geen regels. De enige regel, is dat er geen regels bestaan. 
‘Wheek wheek wheek!’ (Peltokoski imiteert luid gekras in de hoogste vioolregisters.) ‘Zijn muziek voor Hitchcocks Psycho is ongelooflijk. En er zitten uitsluitend strijkers in. Dat is componeren! Alles mag! Ik had graag Psycho op dit programma in Rotterdam willen hebben, maar uiteindelijk vond ik toch dat het Vertigo moest worden. En dan te bedenken dat Citizen Kane van Orson Welles de eerste film was waar Herrmann voor componeerde. Niets minder dan dat. Wat een carrière. En de laatste was Taxi Driver van Scorsese. Toen die hem vroeg, zonder eerst veel details te vertellen, had Herrmann zijn antwoord al klaar. I don’t write music for car movies, haha.

Lenen of stelen?
Erich Wolfgang Korngold, ooit beschouwd als dé belofte van de Duitse operakunst, oogstte al jong fenomenale successen, vooral met zijn opera Die tote Stadt (1920). Ontluisterd door nazi-critici in de vroege jaren dertig, week hij uit naar de VS, waar hem een nieuwe carrière wachtte bij Warner Brothers in Hollywood. Hij zwoer pas weer ‘klassiek’ te componeren als Hitler het veld had geruimd. Toen dat moment gekomen was, vierde hij het met een betoverend georkestreerd Vioolconcert in D waarin allerlei echo’s opduiken uit Korngolds Warner Brothersfilmmuziek.

De soloviool zet in met een schitterende melodie die eerder een nogal drakerig filmmelodrama met Kay Francis en Errol Flynn opluisterde: Another Dawn. Korngolds vioolconcert wordt er niet goedkoop van, integendeel.
‘Die muziek is ongelooflijk! Na de première met Jascha Heifetz was er behalve applaus ook enige verwondering, ‘het klonk soms naar filmmuziek’, haha. Het wás filmmuziek, maar dat wisten ze niet meer.’

Intussen zien ook wij Another Dawn haast niet meer. Noch de film Juarez, of de film Anthony Adverse, waar Korngold ook naar teruggreep voor zijn vioolconcert. Allemaal zo goed als vergeten.
‘Ik ben ook niet van plan ernaar op zoek te gaan. Ze vormen niet de sleutel tot dit vioolconcert, denk ik. Wat me wel frappeert, is de fantastische climax aan het eind van het vioolconcert. Die klinkt naar Back to the Future, een film die jaren na Korngolds dood is gemaakt.’

Volgens kenners zit in het slotdeel van Korngolds vioolconcert muziek uit de film The Prince and the Pauper, uit 1937.
‘Betekenisvoller vind ik de verwantschap met Richard Strauss en zijn opera’s, vooral Die Frau ohne Schatten.’ Maar als Korngold pikte, dan pikte hij van zichzelf.

Klinkt John Williams’ openingsfanfare voor Star Wars niet een beetje naar Gustav Holst, naar dat geweldig voortdenderende ‘Mars’ uit The Planets?
‘In Star Wars zit ook het een en ander uit Le sacre du printemps van Stravinsky. Ik hoor ook Mahler. De grote ‘love scene’ van Leia, dat is Tsjaikovski. Stravinsky heeft iets belangrijks gezegd: Mindere kunstenaars lenen. Grote kunstenaars stelen.’

Dank voor dit gesprek. May the Force be with you.
‘Graag, haha!’